Người Đứng Đầu Thăng Long-Hà Nội Trong Lịch Sử
Xuyên suốt chiều dài lịch sử Việt Nam từ buổi đầu thời phong kiến tự chủ, Thăng Long - Hà Nội luôn giữ một vị thế rất trọng yếu. Trong hơn 700 năm, từ đời vua Lý Thái Tổ đến đời vua Lê Chiêu Thống, Thăng Long là Kinh đô, trung tâm chính trị - kinh tế - văn hóa - giáo dục của cả nước, nơi các cơ quan đầu não của Nhà nước phong kiến Đại Việt đóng qua các triều: Lý - Trần - Lê sơ - Mạc và Lê-Trịnh.
Vì là trung tâm đầu não của đất nước, có không ít cuốn sách viết về Thăng Long - Hà Nội từ các góc độ khác nhau. Tuy nhiên, xuyên suốt chiều dài gần một nghìn năm lịch sử của Thăng Long - Hà Nội, chỉ dưới thời Nguyễn, từ khi tỉnh Hà Nội được thành lập đến khi thực dân Pháp lập thành phố Hà Nội, những ghi chép về người đứng đầu đơn vị hành chính này mới xuất hiện thường xuyên hơn trong các trang sử; còn các thời kỳ trước đó, tư liệu về chức quan và các vị quan này trong chính sử thiếu hệ thống, phần vì do phương pháp chép sử thời phong kiến và phần vì ở một số thời kỳ, người đứng đầu chính quyền Thăng Long chỉ là một chức quan nhỏ, hành trạng của khá nhiều vị quan không thật sự nổi bật.
Tiêu đề cuốn sách này, Người đứng đầu Thăng Long - Hà Nội trong lịch sử, đã phô lộ ý định của tác giả: tìm hiểu lịch sử Thăng Long - Hà Nội từ đầu thời Lý (thế kỷ XI) từ hướng tiếp cận người đứng đầu cơ quan chính quyền. Đây là hướng tiếp cận khác so với các công trình nghiên cứu về Thăng Long - Hà Nội trước đây. Ở mỗi thời kỳ lịch sử có nhà nước của mọi quốc gia, người đứng đầu đất nước cũng như các đơn vị hành chính trực thuộc đều giữ vai trò rất quan trọng. Năng lực làm việc cùng phẩm chất đạo đức của họ có tác động lớn đến sự ổn định và phát triển của quốc gia, địa phương. Đối với các đơn vị hành chính giữ vị trí trọng yếu - như Kinh đô, Thủ đô thì năng lực, phẩm chất và các hoạt động cụ thể của người đứng đầu không chỉ quyết định phần quan trọng đến sự phát triển của đơn vị đó, mà còn ảnh hưởng lớn đến các mặt đời sống của đất nước.
Người đứng đầu Thăng Long - Hà Nội trong lịch sử là một tác phẩm công phu, chi tiết từ tổ chức bộ máy hành chính đến vai trò của những người đứng đầu Thăng Long - Hà Nội qua các thời kỳ lịch sử, từ thời phong kiến đến hiện đại. Cách tiếp cận vấn đề này đã giúp phản ánh được cung cách quản lý, sự phát triển của Thăng Long - Hà Nội cũng như ảnh hưởng của đô thị này đối với các mặt đời sống của đất nước qua các thời kỳ lịch sử.
Phần thứ nhất đi sâu vào việc tìm hiểu những người đứng đầu Thăng Long - Hà Nội trong suốt các triều đại phong kiến. Nội dung phần này được chia thành ba chương, bắt đầu với giai đoạn từ nhà Lý đến thời thuộc Minh (1010-1428), nơi các triều đại lớn như Lý, Trần, Hồ và chính quyền đô hộ của nhà Minh lần lượt ghi dấu ấn lên vùng đất kinh kỳ. Tiếp đó, phần này xem xét giai đoạn từ thời Lê sơ, nhà Mạc, Lê-Trịnh cho đến triều Tây Sơn (1428-1802), một thời kỳ với nhiều biến động chính trị và sự chuyển giao quyền lực giữa các thế lực. Chương cuối cùng của phần này tập trung vào thời kỳ nhà Nguyễn (1802-1884), khi Hà Nội chứng kiến những thay đổi lớn từ mô hình chính quyền phong kiến sang hệ thống hành chính có yếu tố hiện đại hóa.
Phần thứ hai của cuốn sách tiếp tục theo dòng chảy lịch sử, tập trung vào những người đứng đầu Hà Nội trong thời cận đại và hiện đại. Giai đoạn này bắt đầu từ thời kỳ Pháp thuộc (1884-1945), khi chính quyền thuộc địa áp dụng các chính sách khai thác thuộc địa và thực hiện đô thị hóa, biến Hà Nội trở thành trung tâm hành chính và kinh tế quan trọng. Sau đó, cuốn sách bàn về thời kỳ từ Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến kết thúc kháng chiến chống Pháp năm 1954, một giai đoạn đầy biến động với sự chuyển đổi từ chế độ thuộc địa sang chính quyền cách mạng. Cuối cùng, phần này khép lại bằng việc ghi nhận những thay đổi trong bộ máy lãnh đạo của Hà Nội từ khi hòa bình lập lại vào năm 1954 cho đến hiện nay, phản ánh sự phát triển không ngừng của thủ đô qua các thời kỳ lịch sử và địa giới hành chính thay đổi.
Phụ lục của sách cung cấp các tài liệu tham khảo, bao gồm sách, bài báo, tài liệu lưu trữ và tư liệu điền dã, đồng thời giải nghĩa các thuật ngữ liên quan đến thiết chế nhà nước và bộ máy hành chính qua từng giai đoạn.
Người đứng đầu Thăng Long - Hà Nội trong lịch sử không chỉ là một nguồn tư liệu quý giá về lịch sử hành chính của Thăng Long - Hà Nội mà còn giúp người đọc có cái nhìn toàn diện về sự phát triển của thành phố, nơi đã chứng kiến và gánh vác những dấu mốc quan trọng trong lịch sử Việt Nam.
Bùi Xuân Đính (tháng 10/1953) là một chuyên gia nghiên cứu chuyên sâu về làng xã và Hà Nội. Ông quê ở xã Thạch Thán, huyện Quốc Oai, tỉnh Sơn Tây (nay thuộc Hà Nội). Ông tốt nghiệp Khoa Lịch sử, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội năm 1978, bảo vệ Luận án Phó Tiến sĩ năm 1997; được phong học hàm Phó Giáo sư năm 2006.
Một số tác phẩm tiêu biểu:
- Lệ làng phép nước, Nxb. Pháp lý, 1985.
- Hương ước và quản lý làng xã, Nxb. Khoa học - xã hội, 1998.
- Làng nghề thủ công huyện Thanh Oai (Hà Nội), truyền thống và biến đổi (Chủ biên), Nxb. Khoa học xã hội, 2009.
- Bách khoa thư làng Việt cổ truyền, Nxb. Chính trị quốc gia, 2021.
- Hành trình về làng Việt cổ truyền (Chủ biên) 2 tập, Nxb. Chính trị quốc gia, 2023.
- Các làng khoa bảng Thăng Long - Hà Nội (Đồng Chủ biên), Nxb. Chính trị quốc gia, 2004, 2010.
- Giáo dục và khoa cử Nho học Thăng Long - Hà Nội, Nxb. Hà Nội, 2010.
- Bách khoa thư vùng Hà Nội mở rộng (Tập 6. Giáo dục) (Đồng Chủ biên), Nxb. Chính trị quốc gia, 2017.
- Địa chí Hoài Đức (Tổng Chủ biên), Nxb. Chính trị quốc gia, 2018.
