loài tinh tinh thứ ba

Jared Diamond là nhà khoa học - tác giả nổi tiếng trên Thế giới và cả Việt Nam trong nhiều năm qua. Ông từng đoạt giải Pulitzer với các tác phẩm mang tầm tri thức đặc biệt mà bất cứ ai quan tâm tới tiến trình phát triển của lịch sử nhân loại cần phải đọc. Mỗi cuốn sách của Jared Diamond như một mảnh ghép cho bức tranh mà khi được hoàn thiện, nó sẽ cho phép chúng ta thấu suốt bản thân, cũng như nhìn rõ hành tinh mà tại đó, ta có quyền sinh sống…

Năm ngoái, tác phẩm mới nhất của ông “Upheaval” (xuất bản năm 2019) đã được Omega Plus phát hành tại Việt Nam ngay đúng dịp cả thế giới đang phải đối đầu với dịch bệnh hoành hành, với tên tiếng Việt là “Biến động: Các quốc gia ứng phó với khủng hoảng và thay đổi như thế nào?”

Trong năm nay, chúng tôi xuất bản lại cuốn sách đầu tiên của Jared Diamond có tựa đề là “Loài tinh tinh thứ ba: Sự tiến hóa và tương lai của loài người” đã từng được xuất bản lần đầu vào năm 1991, với thiết kế bìa và in ấn đồng bộ với 4 cuốn trước - hoàn thành trọn bộ 5 tác phẩm nổi bật về chủ đề lịch sử nhân loại của ông.

. Loài tinh tinh thứ ba: Sự tiến hoá và tương lai của loài người (xuất bản lần đầu năm 1991)

. Súng, vi trùng và thép: Định mệnh của các xã hội loài người (xuất bản lần đầu năm 1997)

. Sụp đổ: Các xã hội đã thất bại hay thành công như thế nào? (xuất bản lần đầu năm 2005)

. Thế giới cho đến ngày hôm qua: Chúng ta học được gì từ những xã hội truyền thống? (xuất bản lần đầu năm 2012)

. Biến Động: Các quốc gia ứng phó với khủng hoảng và thay đổi như thế nào? (xuất bản lần đầu năm 2019)

NỘI DUNG CHÍNH

Cuốn sách trình bày về các đặc điểm giúp phân biệt loài người và các loài động vật khác. Tác giả nhận thấy chỉ trong một khoảng thời gian ngắn, con người đã có một bước tiến hóa nhảy vọt để trở thành giống loài thống trị thế giới.

Cấu trúc sách gồm 5 phần:

Phần I: Sự xuất hiện của con người từ hàng triệu năm cho tới trước khi xuất hiện nông nghiệp vào khoảng 10.000 năm trước. Các bằng chứng về xương, công cụ, và gen cung cấp những thông tin trực tiếp nhất về việc con người đã biến đổi thế nào từ một tổ tiên chung. 98% bộ gen của con người giống với tinh tinh, vậy thì 2% mã gen còn lại đóng vai trò ra sao đối với bước nhảy vọt vĩ đại của chúng ta.

Phần II: Tác giả trình bày về những biến đổi trong vòng đời con người, chúng có tầm quan trọng sống còn với sự phát triển ngôn ngữ và nghệ thuật. Có những điều được coi là hiển nhiên rằng con người vẫn nuôi con sau khi cai sữa, thay vì để chúng tự kiếm ăn; rằng hầu hết nam giới và nữ giới đều kết thành đôi; rằng phần lớn các bậc bố mẹ đều chăm sóc con cái; rằng nhiều người sống lâu cho tới tuổi ông bà; và rằng nữ giới đều trải qua thời kỳ mãn kinh. Những điều trên chỉ có ở con người và khác biệt so với các loài động vật có mối liên hệ mật thiết nhất với chúng ta. Đây là những sự biến đổi to lớn và rất quan trọng trong quá trình tiến hóa của con người.

Phần III: Tác giả nêu ra những đặc điểm văn hóa giúp phân biệt chúng ta với động vật: ngôn ngữ, nghệ thuật, công nghệ, và nông nghiệp. Có phải sự phát triển của chúng là điều tất yếu trong lịch sử sự sống trên Trái đất? Có phải trên các hành tinh khác ngoài không gian cũng có những sinh vật phát triển ở mức độ cao như chúng ta?

Phần IV: Tác giả bàn về xu hướng giết người ngoài nhóm của các nhóm người khác. Đặc điểm này có tiền lệ trực tiếp ở động vật – được gọi là mâu thuẫn giữa các cá thể và giữa các nhóm cạnh tranh, và có thể được giải quyết bằng hành động giết chóc trong nhiều loài kể cả chúng ta. Tính bài ngoại và sự cô lập sâu sắc vốn là nét đặc trưng của loài người trước khi các nhà nước chính trị xuất hiện khiến chúng ta bắt đầu đồng nhất hơn về văn hóa. Đã từng có một ngôn ngữ nguyên thủy là gốc gác của các ngôn ngữ hiện đại. Công nghệ, văn hóa, và địa lý đã ảnh hưởng tới kết cục của hai trong số các cuộc cạnh tranh nổi tiếng nhất trong lịch sử giữa các nhóm người. Những tư liệu lịch sử trên toàn thế giới về các cuộc thảm sát bài ngoại sẽ cho thấy việc quay lưng lại với lịch sử nhân loại đã khiến chúng ta tái phạm các sai lầm quá khứ ở mức độ còn nguy hiểm hơn

Phần V: Con người đã khá thành công trong việc thoát khỏi những sự kiểm soát trước đó về số lượng. Từ lâu, chúng ta đã tiêu diệt những thú dữ ăn thịt mình. Như nhiều loài thú dữ ăn tạp khác, chúng ta hủy hoại một số loại con mồi khi chúng ta xâm chiếm một môi trường mới hay có được sức mạnh hủy diệt mới, chúng ta có nguy cơ tự tiêu diệt bằng cách tiêu diệt nền tảng tài nguyên của mình. Các yếu tố môi trường cũng đem đến những biến đổi lớn trong nền văn minh phương Tây, bao gồm việc sụp đổ dây chuyền nền thống trị của Trung Đông, sau đó là Hy Lạp, rồi đến La Mã. Việc tự hủy diệt môi trường là một bước chuyển quan trọng trong lịch sử loài người. Cuộc tuyệt chủng lớn nhất, kịch tính nhất, và gây nhiều tranh cãi nhất là khoảng 11.000 năm trước đây, hầu hết những loài thú lớn của hai lục địa Bắc Mỹ và Nam Mỹ đã bị tuyệt chủng. Cùng khoảng thời gian đó xuất hiện bằng chứng đầu tiên không rõ ràng về sự xâm chiếm châu Mỹ của con người, do tổ tiên của thổ dân châu Mỹ thực hiện.

Tác phẩm từng đạt Giải thưởng sách khoa học của Hiệp hội Hoàng gia (Royal Society) và ở thời điểm ra mắt lần đầu tiên gần như là cuốn sách mới mẻ viết về đề tài này.

ĐÁNH GIÁ/NHẬN XÉT CHUYÊN GIA

“Mọi người sẽ thích thú khi đọc cuốn sách tuyệt vời này. Nó giúp chúng ta hiểu ý nghĩa của việc trở thành con người”. - Paul Ehrlich, Đại học Stanford

“Được viết với sự dí dỏm tuyệt vời. . . . cuốn sách buộc người ta phải suy ngẫm thấu đáo về sự tiến hóa của loài người. " - New York Times

TRÍCH ĐOẠN HAY

“Vậy là, khi người Maori đặt chân lên đất liền, họ đã tìm thấy một vùng sinh thái New Zealand còn nguyên vẹn với những sinh vật lạ lùng đến nỗi chúng ta sẽ nhầm chúng với các loài kỳ lạ trong khoa học viễn tưởng nếu chúng ta không có các mẫu xương hóa thạch để khẳng định sự tồn tại của chúng trước đây. Hình ảnh này gần giống với những gì mà chúng ta có thể sẽ trông thấy nếu đặt chân tới một hành tinh trù phú khác có sự sống tiến hóa. Trong một thời gian ngắn, nhiều loài trong cộng đồng đó đã sụp đổ bởi sự tàn sát về sinh học, và một số loài còn tồn tại trong cộng đồng ấy cũng đã suy sụp trong cuộc tàn sát thứ hai tiếp sau sự có mặt của người châu Âu. Kết quả cuối cùng là New Zealand ngày nay còn lại khoảng một nửa số loài chim đã từng chào đón người Maori, và nhiều loài còn sống sót trong đó giờ đây cũng đang đứng bên bờ vực tuyệt chủng hoặc thu hẹp trên một số đảo mà chỉ có một ít loài thú nuôi được đưa tới. Vài thế kỷ săn bắt đã đủ để kết thúc hàng triệu năm tồn tại trong lịch sử loài moa.

Không chỉ ở New Zealand mà trên tất cả những hòn đảo Thái Bình Dương xa xôi khác được các nhà khảo cổ học nghiên cứu gần đây, xương của nhiều loài chim hiện đã tuyệt chủng được tìm thấy ở những địa điểm có người đến cư trú đầu tiên, cũng chứng tỏ sự liên quan nào đó giữa sự tuyệt chủng của các loài chim và những cuộc thuộc địa hóa của con người. Từ tất cả những hòn đảo chính thuộc Hawaii, các nhà cổ sinh học Storrs Olson và Helen James thuộc Viện nghiên cứu Smithson đã nhận dạng được hóa thạch của các loài chim vốn đã biến mất trong quá trình định cư của người Polynesia bắt đầu từ khoảng năm 500. Những hóa thạch này bao gồm không chỉ mấy loài biết bò hút mật nhỏ bé có quan hệ với các loài còn tồn tại đến nay, mà còn có cả loài ngỗng và cò quăm kỳ dị không bay được chẳng có bất cứ họ hàng thân thuộc nào còn sống. Trong khi Hawaii tai tiếng vì sự tuyệt chủng của các loài chim sau khi người châu Âu xâm chiếm đảo, thì làn sóng tuyệt chủng sớm hơn này đã không được biết đến cho tới khi Olson và James bắt đầu công bố những phát hiện của họ vào năm 1982. Những cuộc tuyệt chủng được biết đến của các loài chim Hawaii trước khi Thuyền trưởng Cook tới đây hiện tổng cộng là một con số khó tưởng tượng nổi với ít nhất 50 loài, gần 1/10 số lượng các loài chim ở Bắc Mỹ.

Điều đó không nói lên rằng tất cả các loài chim Hawaii này đã bị săn bắt tới mức tuyệt chủng. Mặc dù ngỗng có lẽ đã thực sự bị tuyệt chủng vì nạn săn bắt quá mức, thì giống với loài moa, các loài chim nhỏ có lẽ đã bị tiêu diệt bởi lũ chuột tới đây cùng với các cư dân Hawaii đầu tiên, hay theo cách khác là do sự mất đi của những khu rừng mà người Hawaii đã chặt hạ để làm nông nghiệp. Những phát hiện tương tự về các loài chim bị tuyệt chủng ở những di chỉ khảo cổ của người Polynesia đầu tiên cũng được tìm thấy trên các đảo Tahiti, Fiji, Tonga, New Caledonia, và các quần đảo Marquesa, Chatham, Cook, Solomon, và Bismarck.”

“Một bí ẩn thoáng qua vẫn tồn tại ở đảo Phục Sinh kể từ khi đảo này và cư dân Polynesia trên đảo được nhà thám hiểm Hà Lan Jakob Roggeveen “phát hiện ra” vào năm 1722. Nằm ở Thái Bình Dương cách Chile 3.600 km về phía tây, đảo Phục Sinh thậm chí còn vượt qua đảo Henderson như là một trong những mảnh đất biệt lập nhất thế giới. Hàng trăm bức tượng, nặng tới 85 tấn và cao tới 12 mét, được đục đẽo từ các mỏ đá núi lửa, được vận chuyển vài cây số, và được dựng thẳng trên mấy chiếc bệ do những người không có tấc sắt hay bánh xe và không có nguồn sức mạnh nào khác ngoài cơ bắp thực hiện. Thậm chí tàn tích của nhiều bức tượng chưa được hoàn tất còn trong các mỏ, hay đã hoàn tất nhưng bị bỏ lại giữa các mỏ và những chiếc bệ. Quang cảnh ngày nay như thể những người thợ chạm khắc và những người di chuyển đột nhiên từ bỏ công việc, để lại một vùng đất yên lặng đến lạ lùng.

Khi Roggeveen đến đây, nhiều bức tượng vẫn còn đứng đó, mặc dù những bức tượng mới không còn được đục đẽo thêm nữa. Đến năm 1840, tất cả những bức tượng đứng thẳng đó đã bị đổ xuống có chủ ý bởi chính cư dân đảo Phục Sinh. Làm thế nào mà những bức tượng khổng lồ đến thế đã được vận chuyển và dựng lên, tại sao cuối cùng chúng đã bị kéo đổ xuống, và tại sao việc đục đẽo bị ngừng lại?

Câu hỏi đầu tiên đã được trả lời khi cư dân hiện sống trên đảo Phục Sinh chỉ cho Thor Heyerdahl cách thức mà tổ tiên họ đã sử dụng những khúc gỗ tròn như các con lăn để vận chuyển tượng và sau đó như các đòn bẩy để dựng chúng lên. Những câu hỏi khác thì được trả lời bằng các nghiên cứu cổ sinh học và khảo cổ học sau đó, hé lộ lịch sử khủng khiếp của Phục Sinh. Khi người Polynesia đặt chân lên Phục Sinh vào khoảng năm 400, hòn đảo đã được bao phủ bởi khu rừng mà họ đã dần đốn sạch, để trồng trọt và lấy những khúc gỗ tròn làm xuồng và nâng các bức tượng. Đến khoảng năm 1500, số dân trên đảo đã lên tới khoảng 7.000 (hơn 150 người trên 2,5 km2), khoảng 1.000 bức tượng đã được đục đẽo, và ít nhất 324 bức tượng trong đó đã được dựng lên. Nhưng, rừng đã bị phá hủy hoàn toàn đến mức không còn một cái cây nào sống sót.

Một kết quả tức thì của thảm họa sinh thái mà họ tự gây ra là dân đảo không còn một khúc gỗ nào dùng để vận chuyển và dựng tượng lên nữa, vì thế việc đục đẽo đã ngừng lại. Nhưng phá rừng cũng mang lại hai hậu quả gián tiếp dẫn tới nạn đói: xói mòn đất, do đó mùa màng thất bát, cộng với việc thiếu gỗ làm xuồng, vì thế thu được ít đạm có sẵn từ cá hơn. Kết quả là, dân số bấy giờ đã đông hơn khả năng cung cấp của Phục Sinh, và xã hội trên đảo sụp đổ trong sự hủy diệt của nội chiến và ăn thịt người. Một tầng lớp chiến binh đã tiếp quản, những ngọn giáo được sản xuất với số lượng lớn đã xuất hiện khắp trên đảo; bên thua trận bị ăn thịt hoặc trở thành nô lệ; các thị tộc đối thủ đã xô đổ các bức tượng của bên kia xuống; và con người sống trong hang động để tự vệ. Đó chính là điều đã xảy ra với một hòn đảo trù phú, nuôi dưỡng một trong những nền văn minh đáng chú ý nhất của thế giới, bị suy tàn thành đảo Phục Sinh ngày nay: chỉ còn lại một dải đất cằn cỗi đầy cỏ dại với các bức tượng đổ, và nuôi được chưa đến 1/3 dân số trước đây của nó.”

VỀ TÁC GIẢ

Jared Diamond (10/09/1937)

Giáo sư Địa lý học tại Đại học California, Los Angeles, Mỹ. Ông là một học giả nổi tiếng kiêm chuyên gia trong nhiều lĩnh vực, từ sinh thái học, điểu học cho tới nhân học. Các giải thưởng danh giá được trao cho ông bao gồm Huy chương Khoa học Quốc gia, Giải thưởng Cosmos Quốc tế của Nhật Bản, Giải thưởng Lewis Thomas do Đại học Rockefeller trao tặng, và đặc biệt là giải Pulitzer cho thể loại sách phi hư cấu năm 1998 với tác phẩm Súng, Vi trùng và Thép.